Tía tô có tên khoa học là Perilla frutescens là một loại thảo dược mọc hàng năm thuộc họ hoa môi (Labiatae) được trồng phổ biến tại một số quốc gia như Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, một số nước Đông Nam Á. Lá, thân và hạt của cây tía tô có thể được sử dụng làm thuốc và gia vị trong hàng trăm năm. Do có nhiều chất dinh dưỡng và thành phần hoạt tính sinh, P. frutescens đã được nghiên cứu và ứng dụng rộng rãi trong các lĩnh vực y học, thực phẩm, chăm sóc sức khỏe và hóa học với triển vọng phát triển lớn.

Đặc điểm thực vật
Cây thân thảo, cao 0,5- 1m. Thân vuông có rãnh dọc và có lông. Lá mọc đối, mép khía răng, mặt dưới tím tía, có khi hai mặt đều tía, nâu hay màu xanh lục cả hai mặt có lông nhám. Hoa nhỏ màu trắng mọc thành xim co ở đầu cành, màu trắng hay tím, mọc đối, 4 tiểu nhị không thò ra ngoài hoa. Quả bế, hình cầu, màu nâu nhạt. Toàn cây có tinh dầu thơm và có lông. 
Tại Việt Nam, giống tía tô thường trồng giống Perilla frutescens var.crispa (có mép lá xoăn; mặt trước, mặt sau có màu tím, để phân biệt với loại lá có màu xanh hoàn toàn).

Cây tía tô

Hoạt tính sinh học của tía tô

Các nghiên cứu sinh học và dược lý hiện đại về P. frutescens đã cho thấy loại cây này chứa đa dạng hoạt chất với nhiều hoạt tính sinh học khác nhau, bao gồm chống viêm; chống trầm cảm; chống ung thư; kháng khuẩn và kháng nấm; chống béo phì, oxy hóa, loãng xương; chống loét và các hoạt tính khác.

Tuy nhiên, hầu hết các nghiên cứu về hoạt tính dược lý của P. frutescens chủ yếu tập trung vào các thành phần sinh học của lá P. frutescens, trong khi các nghiên cứu dược lý về các hợp chất phân lập từ hạt P. frutescens rất hạn chế. Hơn nữa, các đánh giá về độc tính và dược động học của các hợp chất sinh hoạt của P. frutescens rất thiếu, và việc ứng dụng những thành phần này trong nghiên cứu lâm sàng các bệnh của con người vẫn còn rất ít. Do đó, cần khẩn trương đẩy nhanh quá trình chuyển hóa kết quả nghiên cứu P. frutescens từ phòng thí nghiệm sang ứng dụng lâm sàng.

Thành phần hoá học của tía tô

P. frutescens giàu protein, chất xơ, carotenoid, vitamin và một số loại carbohydrate.

Cây P. frutescens chứa nhiều thành phần hóa học khác nhau, chủ yếu bao gồm tinh dầu dễ bay hơi, flavonoid, axit phenolic, anthocyanin, polysaccharides, triterpenes và steroid. Đáng chú ý, việc phân lập, xác định và quá trình sinh tổng hợp bên trong cây của terpenes, flavonoid và ALA đã được nghiên cứu khá chi tiết và đạt được nhiều bước tiến đáng kể .

Các terpen  trong tinh dầu dễ bay hơi của P. frutescens là monoterpen và sesquiterpen

Flavonoid đã được phân lập từ P. frutescens , bao gồm luteolin, apigenin, anthocyanin, luteolin-7- O -glucuronide, catechin, vicenin-2, v.v. Flavonoid có nhiều hoạt tính sinh học, chẳng hạn như đặc tính chống ung thư, chống ký sinh trùng, chống lão hóa và kháng vi-rút. Ở Nhật Bản, P. frutescens thường được dùng để tạo màu cho đồ uống vì nó giàu anthocyanin. Hàm lượng anthocyanin của P. frutescens quyết định màu sắc của lá và thân cây. P. frutescens có lá và thân màu đỏ chứa một lượng lớn anthocyanin, trong khi P. frutescens có lá và thân màu xanh lá cây chỉ chứa một lượng nhỏ anthocyanin, được tích tụ trong một lớp tế bào biểu bì duy nhất ở lá và thân cây

Hạt của P. frutescens chứa một lượng lớn các axit béo, chẳng hạn như ALA, axit stearic, axit oleic, axit palmitic, axit arachidonic, axit myristic, v.v. ALA là một axit béo thiết yếu có hoạt tính sinh học chống viêm, chống dị ứng, chống khối u, chống ung thư và bảo vệ tim mạch. Hàm lượng ALA trong dầu hạt của P. frutescens lên tới hơn 60%

Toàn bộ cây P. frutescens chứa nhiều hợp chất đa dạng có hoạt tính sinh học quan trọng. Cho đến nay, khoảng 400 hợp chất đã được phân lập và xác định trong P. frutescens. Tuy nhiên, một số hợp chất khó tách và tinh chế do cấu trúc phức tạp hoặc hàm lượng thấp, cản trở nghiên cứu về hoạt tính dược lý và sinh học của các hợp chất sinh hoạt này. Do đó, việc tối ưu hóa quá trình chiết xuất hoạt chất và tiến hành nghiên cứu sinh học tổng hợp các thành phần sinh hoạt quan trọng của P. frutescens là cần thiết và tiềm năng trong tương lai.

ALA (alpha lipoic acid) trong dầu hạt của tía tô lên tới hơn 60%

Ứng dụng

Tại các Quốc gia, nhiều chế phẩm Y học cổ truyền, mỹ phẩm, thực phẩm chức năng và các sản phẩm khác đã được phát triển dựa trên các tính chất dược lý của lá P. frutescens. Hạt P. frutescens giàu ALA, một axit béo không bão hòa cần thiết cho cơ thể người nhưng không thể tự tổng hợp được. Các thực phẩm chức năng được phát triển như viên nang dầu hạt P. frutescens và bánh quy hạt P. frutescens giúp bổ sung ALA cho cơ thể.

Kết luận

Tía tô -  một trong những cây dược liệu và thực phẩm đã được nghiên cứu và ứng dụng rộng rãi với giá trị ứng dụng cao và có nhiều triển vọng. Cây P. frutescens giàu terpene, flavonoid và ALA, đây là những thành phần sinh hoạt chính có hoạt tính kháng khuẩn, chống viêm, chống ung thư và chống oxy hóa. Hơn nữa, protein thô, chất xơ thô, carotenoid, vitamin và carbohydrate cũng rất phong phú trong P. frutescens. Làm rõ cơ chế sinh tổng hợp, kiểm soát và điều chỉnh quá trình sản xuất các hợp chất sinh học quan trọng này có thể giúp cải thiện sự tích tụ các thành phần sinh hoạt thông qua kỹ thuật di truyền hoặc chỉnh sửa gen, từ đó giúp làm giàu nguồn gen và nâng cao chất lượng P. frutescens. Tuy nhiên, việc phát triển sản xuất sản phẩm liên quan đến P. frutescens cũng phải đối mặt với nhiều thách thức. Trồng trọt chuẩn hóa, nâng cao năng suất và chất lượng, thúc đẩy chuyển hóa kết quả nghiên cứu là những vấn đề cấp bách cần giải quyết để đảm bảo an toàn của các sản phẩm dược liệu và thực phẩm từ P. frutescens. Giải quyết được những vấn đề này sẽ đặt nền tảng cho việc thúc đẩy phát triển và tăng trưởng kinh tế từ việc phát triển các sản phẩm của cây tía tô.

Biên soạn: Ds.Cao Ngọc Hải - Khoa Dược TTYT Tam Nông

Nguồn tham khảo:

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10394348/

https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1674638423000242?via%3Dihub